Cacbon hóa là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và khái niệm cơ bản

Cacbon hóa (carbonation) là quá trình hóa học trong đó khí carbon dioxide (CO₂) tương tác với các hợp chất kiềm, chủ yếu là các hydroxide, để hình thành muối cacbonat. Trong bối cảnh vật liệu xây dựng như xi măng và bê tông, cacbon hóa phản ánh sự xâm nhập của CO₂ từ không khí vào cấu trúc mao mạch của vật liệu, nơi nó hòa tan trong nước mao quản rồi phản ứng với các thành phần kiềm.

Phản ứng này không chỉ đơn thuần thay đổi thành phần hóa học bề mặt mà còn có thể lan sâu vào bên trong, gây biến đổi tính chất cơ lý của vật liệu theo thời gian. Đặc biệt, cacbon hóa làm giảm độ pH trong mao mạch, ảnh hưởng đến khả năng tự bảo vệ của bê tông đối với cốt thép bên trong.

Về bản chất, cacbon hóa là một dạng quá trình cố định CO₂ tự nhiên, tuy nhiên trong nhiều trường hợp cần kiểm soát và tối ưu để ứng dụng trong các công nghệ thu giữ và tái sử dụng carbon (Carbon Capture, Utilisation and Storage – CCUS).

Cơ chế hóa học

Quá trình cacbon hóa trong xi măng chủ yếu diễn ra theo phản ứng sau:

$CO_2 + Ca(OH)_2 \rightarrow CaCO_3 + H_2O$

Trong đó, Ca(OH)₂ (canxi hydroxide) là sản phẩm phụ của quá trình hydrat hóa xi măng Portland. Khi CO₂ xâm nhập và hòa tan trong nước mao quản, nó tạo thành acid cacbonic, tiếp tục phản ứng với Ca(OH)₂ tạo ra calcium carbonate (CaCO₃) – một chất rắn ổn định hơn và nước.

• Giai đoạn hấp thụ: CO₂ khuếch tán qua lớp khí ẩm vào bề mặt bê tông.
• Giai đoạn hòa tan: CO₂ hòa tan trong nước mao quản tạo thành H₂CO₃ (acid cacbonic).
• Giai đoạn kết tủa: H₂CO₃ phản ứng với Ca(OH)₂ sinh ra CaCO₃ và H₂O, làm tăng mật độ khoáng trong lớp mặt.

Sự kết tủa của CaCO₃ có thể làm giảm độ xốp bề mặt, nhưng đồng thời cũng làm giảm độ pH trong mao mạch, từ mức ~12–13 xuống còn ~8–9, ảnh hưởng đến sự thụ động của cốt thép.

Phân loại cacbon hóa

Cacbon hóa có thể được chia thành hai nhóm chính:

Loại	Đặc điểm	Ứng dụng
Cacbon hóa tự nhiên	Diễn ra chậm, chủ yếu tại bề mặt tiếp xúc trực tiếp với không khí.	Thường gặp trong bê tông xây dựng ngoài trời, đá vôi tự nhiên.
Cacbon hóa nhân tạo	Diễn ra nhanh, trong lò hoặc buồng phản ứng có điều kiện áp suất, nhiệt độ và độ ẩm kiểm soát.	Sản xuất gạch, vữa, bê tông thân thiện môi trường, cố định CO₂ công nghiệp.

Trong cacbon hóa tự nhiên, tốc độ và độ sâu cacbon hóa phụ thuộc vào nhiều yếu tố như:

• Nồng độ CO₂ trong không khí và độ ẩm tương đối.
• Cấu trúc mao mạch và tuổi bê tông.
• Nhiệt độ môi trường.

Còn trong cacbon hóa nhân tạo, người ta có thể điều chỉnh:

1. Áp suất CO₂ để tăng độ tan.
2. Nhiệt độ và độ ẩm để tối ưu phản ứng.
3. Định lượng và kích thước hạt vật liệu để tăng diện tích bề mặt phản ứng.

Ứng dụng trong công nghiệp

Cacbon hóa nhân tạo đang được chú trọng phát triển như một phương pháp cố định CO₂ vào vật liệu xây dựng, góp phần giảm phát thải nhà kính từ ngành xi măng – một trong những ngành tiêu thụ năng lượng và phát thải CO₂ hàng đầu thế giới.

Các ứng dụng điển hình bao gồm:

• Chế tạo gạch và viên nén bê tông đã cacbon hóa, có độ bền bề mặt cao hơn và độ xốp thấp hơn.
• Sản xuất vữa khô và bột trét chứa CaCO₃ ổn định, cải thiện tính thẩm mỹ và khả năng chống thấm.

Quy trình	Mục tiêu	Lợi ích
Buồng phản ứng áp suất cao	Cải thiện tốc độ kết tủa CaCO₃	Giảm thời gian xử lý, tăng độ bền bề mặt
Tắm CO₂ trong máng ẩm	Cacbon hóa nhẹ, bảo tồn cấu trúc	Giữ pH cao bên trong, hạn chế ăn mòn cốt thép
Phun CO₂ hóa lỏng	Thẩm thấu sâu, bão hòa mao quản	Tăng độ cứng, giảm tỷ trọng mao mạch

Nhờ kiểm soát chặt chẽ các điều kiện phản ứng, cacbon hóa nhân tạo không chỉ giúp cố định hàng trăm kilôgam CO₂ mỗi tấn vật liệu mà còn nâng cao tính chất cơ lý và tuổi thọ công trình.

Vai trò trong vật liệu xây dựng

Trong bê tông cốt thép, cacbon hóa làm giảm độ pH trong mao mạch từ khoảng 12–13 xuống còn 8–9, gây mất lớp thụ động bảo vệ bề mặt cốt thép khỏi oxy và ion chloride. Khi lớp thụ động này suy giảm, cốt thép dễ bị ăn mòn, dẫn đến giãn nở, nứt vỡ và giảm tuổi thọ kết cấu.

Sự kết tủa của CaCO₃ trong lỗ mao của bê tông có thể tạm thời tăng cường độ bền ở bề mặt nhưng đồng thời tạo ra rào cản lực căng khi bên trong bê tông tiếp tục giãn nở do nhiệt độ hoặc ứng suất cơ học. Điều này dẫn đến nguy cơ hình thành vi khe nứt, làm giảm khả năng chịu tải lâu dài.

Để hạn chế tác động tiêu cực, các kỹ sư thường áp dụng biện pháp:

• Phối trộn phụ gia giảm mao mạch như silica fume hoặc fly ash để làm kín cấu trúc.
• Sử dụng lớp phủ ngoài chống thấm, che chắn CO₂.
• Điều chỉnh thành phần xi măng với lượng Ca(OH)₂ thấp hơn hoặc bổ sung khoáng vô cơ ổn định.

Tác động môi trường

Cacbon hóa tự nhiên của bê tông ngoài trời có thể hấp thụ lại từ 5% đến 30% lượng CO₂ phát thải trong quá trình sản xuất xi măng, đóng vai trò như một bộ đệm carbon tự nhiên. Tuy nhiên, tốc độ hấp thụ chậm, trung bình dưới 0,1 mm/năm, chỉ diễn ra chủ yếu ở lớp bề mặt tiếp xúc trực tiếp với khí quyển.

Mặt khác, bê tông bị cacbon hóa dễ mất khả năng bảo vệ cốt thép, dẫn đến nứt vỡ và phải sửa chữa, thay thế sớm. Quá trình sửa chữa tốn thêm nguyên liệu, năng lượng và phát thải CO₂, làm giảm lợi ích môi trường ban đầu.

Vì vậy, cần cân bằng giữa lợi ích cố định CO₂ lâu dài và chi phí sửa chữa. Nhiều nghiên cứu hiện nay đánh giá chu kỳ sống (Life Cycle Assessment) của công trình bê tông cacbon hóa để xác định điểm hòa vốn carbon thực tế (EPA LCA Guidance).

Công nghệ tăng cường cacbon hóa (CCUS)

CCUS (Carbon Capture, Utilisation and Storage) tích hợp thu giữ CO₂ tại nguồn, chuyển giao đến nơi xử lý và cố định dưới dạng khoáng. Trong đó, cacbon hóa khoáng (mineral carbonation) đẩy nhanh phản ứng giữa CO₂ và các khoáng chứa canxi hoặc magiê để hình thành carbonat ổn định.

Các bước cơ bản bao gồm nghiền vật liệu khoáng, tạo huyền phù trong môi trường ẩm, và tiếp xúc với CO₂ ở điều kiện áp suất, nhiệt độ tối ưu. Phương pháp này cho kết quả vĩnh viễn, không lo rò rỉ khí như trong lưu trữ địa chất.

Phương pháp CCUS	Điều kiện	Hiệu quả cố định CO₂
Khoáng hóa khô	Áp suất 1–5 bar, 25–80 °C	50–70% trên tổng CO₂
Khoáng hóa ướt	Áp suất 10–30 bar, 80–200 °C	80–95% trên tổng CO₂
Khoáng hóa điện hóa	Có màng lọc, điện phân	>90%, có thể thu hồi kim loại kiềm

Công nghệ CCUS khoáng hóa được triển khai ở quy mô pilot tại châu Âu, Mỹ và Nhật Bản, nhằm cố định hàng nghìn tấn CO₂ mỗi năm vào vật liệu xây dựng hoặc khoáng chất công nghiệp (IEA CCUS Report).

Phương pháp đo và đánh giá

Để xác định mức độ cacbon hóa trong bê tông, người ta áp dụng:

• Phenolphthalein: Phun dung dịch 1% phenolphthalein lên bề mặt mẫu mới cắt. Vùng không đổi màu (tím) là chưa cacbon hóa, vùng không đổi màu (không màu) là đã cacbon hóa.
• Chỉ thị pH điện cực: Đo trực tiếp giá trị pH trong mao mạch bằng điện cực vi mô.
• Phân tích hóa khoáng: Sử dụng XRD (X-ray Diffraction) và SEM (Scanning Electron Microscopy) để xác định thành phần và hình thái CaCO₃.

Bảng dưới đây tóm tắt ưu, nhược điểm của các phương pháp:

Phương pháp	Ưu điểm	Nhược điểm
Phenolphthalein	Nhanh, chi phí thấp	Không định lượng sâu, phụ thuộc kết cấu mẫu
pH điện cực	Định lượng pH chính xác	Đòi hỏi thiết bị chuyên dụng
XRD & SEM	Phân tích thành phần, hình thái	Chi phí cao, thời gian dài

Thách thức và xu hướng nghiên cứu

Thách thức lớn nhất của cacbon hóa khoáng là tốc độ phản ứng chậm và chi phí năng lượng, vật tư cao. Nhiều nghiên cứu tập trung vào:

1. Phát triển xúc tác vô cơ hoặc vi sinh để tăng tốc phân hủy CO₂ thành CO₃²⁻.
2. Ứng dụng công nghệ siêu âm hoặc điện trường để khuấy trộn và tăng diện tích tiếp xúc.
3. Tối ưu kích thước hạt vật liệu và cấu trúc mao mạch để nâng cao độ thấm.

Xu hướng tương lai bao gồm tích hợp quá trình cacbon hóa vào sản xuất xi măng trực tiếp, giảm khâu thu giữ và vận chuyển CO₂. Một số dự án đề xuất dùng khí thải lò vôi trực tiếp đưa vào buồng cacbon hóa sản xuất bê tông.

Triển vọng tương lai

Với sự siết chặt mục tiêu Net Zero của Liên hiệp châu Âu, Mỹ và Trung Quốc, công nghệ cacbon hóa khoáng được xem là giải pháp then chốt để giảm nhanh lượng CO₂ phát thải từ ngành xây dựng. Nghiên cứu đa ngành đang kết hợp vật liệu nano, xử lý bề mặt và trí tuệ nhân tạo để tối ưu hóa điều kiện phản ứng.

Trong 10–20 năm tới, việc thương mại hóa quy trình cacbon hóa ướt và khô, cùng với tiêu chuẩn hóa sản phẩm cacbon hóa, sẽ mở ra thị trường vật liệu “carbon-negative” – vừa xây dựng vừa hấp thụ CO₂, góp phần cân bằng carbon toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

1. U.S. Environmental Protection Agency. (2021). Life Cycle Assessment: Concrete Materials. Truy cập tại https://www.epa.gov/wp-content/uploads/2021-06/LCA-Concrete.pdf.
2. International Energy Agency. (2023). Carbon Capture, Utilisation and Storage. Truy cập tại https://www.iea.org/reports/carbon-capture-utilisation-and-storage.
3. O’Connor, W. K., Dahlin, D. C., & Rush, H. (2020). Mineral Carbonation: A Pathway to Carbon Neutrality. ACS Omega, 5(22), 12923–12932. Truy cập tại https://pubs.acs.org/doi/10.1021/acsomega.0c02525.
4. American Concrete Institute. (2021). Guide to Concrete Carbonation Testing. Truy cập tại https://www.concrete.org.
5. Moya, J. S., et al. (2024). Advances in Mineral Carbonation Technologies. Journal of CO₂ Utilization, 50, 101-115. Truy cập tại ScienceDirect.